DIÁLOGO ENTRE AMU PAPA LEÃO HO FOINSA’E SIRA
Tor Vergata – Sábado, 2 agosto 2025
Pergunta dahuluk – kona ba belun
Santo Padre, ha’u nia naran Dulce María no ha’u mai husi México. Ha’u hakarak ko’alia hanesan porta-voz husi realidade ida nebé ami foinsa’e sira moris hela iha mundo ne’e. Ami nu’udar oan husi tempo ida ne’e: ami moris iha cultura ida nebé maske ami la conciente cultura ne’e forma hela ami; cultura ida nebé harí husi tecnologia, liliu iha âmbito rede social nian. Dalabarak, ami monu iha tentação ho hanoin katak ami iha belun barak no halo relação besik liu tan, maibé ami hasoru hela forma oioin husi solidão. Ami besik no conecta ho ema barak, no iha tempo hanesan, la iha relação loloos no dura, maibé iha mak relação passageira no dalabarak ilusão de’it. Santo Padre, ha’u nia pergunta mak: oinsá mak ami bele hetan belun ida nebé loloos ho domin loloos nebé lori ami ba esperança loloos? Oinsá mak ami nia fiar bele tulun ami atu harí ami nia futuro?
[Santo Padre]:
Foinsa’e doben sira, relação ema nian eh ita nia relação ho ema seluk ne’e importante tebes mai ita ida-idak, hahú ho razão ida katak ema hotu (feto no mane) iha mundo ne’e moris husi ema ida. Ita nia moris ne’e hahú ho vínculo ida no husi vínculo ida ne’e mak ita cresce (naktubun). Iha processo ida ne’e, cultura iha nia papel fundamental ida: mak nu’udar código ida nebé ita bele compreende ita nia an hodi interpreta mundo. Hanesan ho dicionário, nune’e mos cultura ida-idak iha liafuan di’ak sira no mos liafuan vulgar sira, valor no mos sala hirak be ita tenke apreende atu reconhece. Ita buka lialoos ho hakarak tomak la’os atu simu de’it husi cultura ida, maibé mos muda cultura ne’e liu husi ita nia escolha sira iha moris ne’e. Tanba ne’e, lialoos ne’e nu’udar vínculo ida nebé tau hamutuk liafuan ho sasán sira, tau hamutuk naran ho ema nia an. Lia bosok fali, hafahe aspecto hirak ne’e, cria confusão no la compreende malu.
Tempo ohin loron, entre conexão cultural oioin nebé caracteriza ita nia moris, internet no rede social sira sai tiha hanesan “oportunidade extraordinária ida ba ema nia diálogo, sorumutu no intercâmbio, iha acesso ba informação no mos ba conhecimento” (Papa Francisco, Christus Vivit, 87). Maibé instrumento hirak ne’e bele halo confusão wainhira ita usa ho lógica comercial nian no interesse hirak be estraga ita nia relação sai rahun. Kona ba ida ne’e, Papa Francisco fo hanoin tiha ona katak, dalabarak “meio comunicação sira, publicidade sira no rede social sira bele mos sai tiha hanesan dalan ida hodi halo ita sai sujeito nebé la halo buat ida, depende de’it ba consumo” (Christus vivit, 105). Tanba ne’e ita nia relação sira sai confusão, ho ansiedade no la estável. Sorin seluk, hanesan imi hatene, ohin loron iha algoritmo sira nebé dehan mai ita saida mak ita tenke haré no hanoin, no se mak bele sai ita nia belun. Tanba ne’e ita nia relação sira cria confusão, no dalabarak ansiosa. Tanba wainhira instrumento mak domina ona ema, ema sei sai fali nu’udar instrumento: instrumento mercado nian nebé to’o nia tempo bele sai mercadoria. Relação sincera no loloos de’it mak bele hamoris história husi moris di’ak.
Foinsa’e doben sira, ema hot-hotu naturalmente hakarak moris di’ak ne’e, hanesan pulmão nebé buka iis, maibé susar oinsá mak bele hetan! Nune’e mos difícil atu hetan belun nebé autêntico (loloos). Século hirak liu ba, Santo Agostinho, nebé maske la conhece desenvolvimento tecnológico loron ohin nian maibé nia compreende ita nia fuan nia hakarak nebé profundo, nu’udar hakarak ida nebé ema hot-hotu nia fuan iha. Agostinho buka lialoos, lialoos ida nebé la bosok, kmo’ok ida nebé la liu let de’it. No oinsá mak nia hetan? Oinsá mak nia hetan belun loloos, domin ida nebé bele fo esperança? Nia hetan Ida nebé nia buka: Jesus Cristo. Oinsá mak nia harí nia futuro? Nia tuir Jesus, nia belun husi uluk kedas. Ho nia liafuan: “la iha belun ida nebé fiel se la’os iha Cristo. Iha Nia de’it mak bele hetan ksolok no rohan-laek” (cfr. Contra duas cartas dos pelagianos, I, I, 1). Santo Agostinho dehan mai ita: “la iha belun loloos se ita la hetan iha Cristo. No belun nebé loloos ne’e ita sempre hetan iha Jesus Cristo, ho lialoos, domin no respeito”. Nia sei dehan nafatin mai ita: “hadomi loloos o nia belun, ida nebé iha nia o bele hadomi Maromak” (cfr. Sermão 336,2). Belun ho Cristo nebé harí liu husi fiar ne’e la’os de’it nu’udar tulun ida husi buat seluk nebé atu harí futuro, maibé fiar ida ne’e mak ita nia estrela polar (metáfora ida hodi dehan Cristo mak ita nia referência nebé guia no orienta ita nia moris sarani nian). Hanesan beato Pier Giorgio Frassati, “moris la ho fiar, la ho património ida atu defende, la luta ba Lialoos ne’e, katak la’os moris, ne’e hanesan moris la ho direção” (Cartas, 27 fevereiro 1925). Wainhira ita nia amizade ne’e reflete duni vínculo metin ida ho Cristo, ita nia amizade sei sai sincero, laran-luak no loloos.
Foinsa’e doben sira, imi hadomi malu ba! hadomi malu iha Cristo! Hatene atu haré Jesus iha ema seluk. Amizade ne’e bele muda mundo. Amizade ne’e nu’udar dalan ba dame.
Pergunta daruak – aten-brani atu hili
Santo Padre, ha’u nia naran Gaia, ha’u nia tinan sanulu-resin-sia no ha’u italiana. Kalan ida ne’e ami foinsa’e hot-hotu be iha ne’e hakarak atu ko’alia ba itaboot ami nia mehi sira, ami nia esperança no dúvida sira. Ami nia tempo ne’e nakonu ho decisão importante sira nebé halo ami tenke foti atu orienta ami nia moris aban-bairua. Tanba ne’e, liu husi clima incerteza nebé hale’u ami, halo ami hetan tentação atu muda, no tauk ba ami nia futuro nebé halo ami sai paralisado. Ami hatene katak hili ne’e significa renuncia buat ruma no ida ne’e halo ami la brani, maibé ho buat hirak ne’e hotu, ami hatene katak esperança ne’e hatu’ur iha objetivo sira nebé ita bele to’o ba, maske hasoru buat todan sira iha tempo presente. Santo Padre, ami hakarak husu ba ita: iha nebé mak ami bele hetan kbi’it atu hili? Oinsá mak ami bele iha aten-barani no moris iha aventura husi liberdade ida nebé moris, hili ho radical no nakonu ho sentido?
[Santo Padre]:
Obrigado ba pergunta. Hili ne’e nu’udar hahalok importante ema nian. Wainhira ita haré didi’ak, ita bele compreende katak la’os ko’alia de’it kona ba hili buat ruma, maibé hili ema ruma. Wainhira ita hakarak hili ho hakarak tomak ne’e ita decide duni atu sai oinsá. Tanba hili (escolha) ida nebé aas liu hotu mak decisão ida nebé ita foti kona ba ita nia moris: ita hakarak sai mane ida oinsá? Ita hakarak sai feto ida oinsá? Foinsa’e doben sira, aprende ba atu hili liu husi tentação sira nebé imi hasoru iha moris ne’e, basá Maromak hili ita hotu. Memória ida ne’e mak precisa explora no hanorin. Ita simu moris ne’e gratuito de’it, ita la hili! Iha ita nia origem ita rasik la iha decisão ida, maibé husi domin ida mak hakarak ita. Durante ita nia moris, ema ida be sai belun loloos mak ida be tulun ita atu reconhece no hafoun graça ida nebé ita hotu simu kna’ar atu lori.
Foinsa’e doben sira, imi dehan loos duni: “hili ne’e katak pronto husik mos buat seluk sira, no ida ne’e halo ita sente difícil”. Ita precisa hahú husi fundamento ida nebé metin, husi fatuk-inan ida be tahan ita nia hakat sira, hodi nune’e bele sai livre. Fatuk-inan ida ne’e nu’udar domin ida nebé la’o iha ita nia oin, halo ita hakfodak no supera ba nafatin: ne’e mak Maromak nia Domin. Tanba ne’e, iha Nia futar-oin, hili ne’e sai tiha nu’udar juízo ida nebé la halakon buat di’ak, maibé sempre lori ba ida nebé di’ak liu tan.
Aten-brani atu hili ne’e mai husi Maromak nia domin nebé hatudu liu husi Cristo. Nia rasik mak hadomi ita ho Nia-An tomak, soi mundo ne’e no hatudu mai ita katak dom moris nian ne’e nu’udar dalan ida atu hakonu ita nia an. Tanba ne’e, hasoru malu ho Jesus ne’e corresponde ba ita nia fuan nia expetativa ida nebé klean liu, basá Jesus mak Maromak nia Domin be halo-An ba ema.
Kona ba ida ne’e, iha tinan rua-nulu-resin-lima liu ba, iha duni fatin ne’e, São João Paulo II dehan nune’e: “wainhira imi mehi kona ba felicidade ne’e katak imi buka Jesus; Nia mak hein hela imi wainhira la iha buat ida mak bele fo ida nebé imi buka; Nia mak kmo’ok ida nebé dada imi liu tan; Nia mak provoca imi ho hamrook ba radicalidade nebé la husik imi dada-an husi compromisso sira; Nia mak dudu imi atu husik tiha máscara sira be halo moris ne’e sai falso; Nia mak lê decisão loloos sira iha imi nia fuan be ema seluk hakarak halakon” (Vigília Oração iha XV Jornada Mundial Foinsa’e sira nian, 19 agosto 2000). Ita nia tauk ne’e fo fatin ba esperança, basá ita hatene loloos katak Maromak sei lori to’o rohan buat nebé Nia hahú ona.
Ita bele reconhece ema ida be hadomi loloos ne’e nia fidelidade liu husi nia liafuan, basá nia mos hetan domin. “Ita mak ha’u nia moris, Na’i”: ida ne’e mak liafuan nebé na’ilulik eh consagrada ida dehan nakonu ho ksolok no liberdade. “Ita mak ha’u nia moris, Na’i”. “Ha’u simu o hanesan ha’u nia kaben”: ida ne’e mak liafuan nebé muda domin ema mane no feto ida nian liu husi sinal eficaz husi domin Maromak nian iha matrimónio. Hirak ne’e mak dalan radical, dalan hirak nebé ho significado kle’an: matrimónio, ordenação, no consagração religiosa, hirak ne’e expressa oferece-an, livre no libertador, nebé halo ita hetan ksolok loloos. Iha nebá mak ita hetan ksolok, wainhira ita hatene fo ita nia an. Fo an ba ema seluk.
Dalan (escolha) hirak ne’e mak fo sentido mai ita nia moris, muda ita nia moris sai imagem Domin perfeito nian, Ida nebé cria no hasai moris ne’e husi buat aat hotu, inclui mos mate. Ohin ha’u hakarak ko’alia ida ne’e hodi hanoin foinsa’e nain rua, María, foinsa’e feto husi Espanha, tinan 20; no Pascale husi Egipto, tinan 18. Sira nain-rua decide atu mai Roma hodi tuir Jubileu Foinsa’e sira nian, maibé sira husik hela mundo ne’e iha loron hirak ne’e. Ita reza hamutuk ba sira nain-rua. Ita reza mos ba sira nia família sira, sira nia beluk no comunidade sira. Atu Jesus Moris-hi’as simu sira iha dame no ksolok iha Reino Lalehan. Ha’u hakarak husu mos imi atu reza ba belun foinsa’e ida husi Espanha, Ignacio Gonzalvez, nebé ohin tama ba hospital “Bambino Gesù”. Ita reza ba nia no ba nia saúde.
Imi iha aten-brani atu halo decisão difícil sira ba no dehan ba Jesus: Ita mak ha’u nia moris, Na’i. “Lord, You are my life”. Obrigado.
Pergunta datoluk – Apelo ba buat di’ak no valor husi silêncio
Santo Padre, ha’u nia naran Will. Ha’u nia tinan 20 no ha’u mai husi Estados Unidos da América. Ha’u hakarak halo pergunta ida ba itaboot hodi representa foinsa’e barak iha liur nebá, be oras ne’e iha sira nia fuan hakarak los atu hetan sentido kle’an ruma. Ami laran-monu ba moris interior, maske sira seluk julga ami nu’udar geração nebé superficial no la hatene hanoin. Iha ami nia fuan-laran, ami sente laran-monu ba buat furak no di’ak sira hanesan lialoos nia hun. Valor husi silêncio, hanesan iha kalan Vigília ida ne’e, halo ami sente laran-monu, maske dalarum halo kuda hela sentimento tauk ba sensação ida nebé mamuk. Santo Padre, ha’u hakarak husu ba itaboot: oinsá mak ita bele hasoru loloos Na’i be Moris-hi’as iha ita nia moris, no hatene katak Nia hela nafatin ho ita maske ita iha hela provação no incerteza sira?
[Santo Padre]:
Atu loke Tinan Jubileu ida ne’e, Amu Papa Francisco publica documento ida ho título Spes non confundit, significa: “Esperança la bosok”. Iha documento ne’e nia hakerek: “iha ema ida-idak nia fuan, esperança ne’e sai hanesan hakarak no expectativa ba buat di’ak sira nebé atu mai” (Spes non confundit, 1). Iha Bíblia, liafuan “fuan” geralmente refere ba parte ida nebé íntimo liu husi ema nia moris, inclui mos ita nia consciência. Tanba ne’e, ita nia compreensão kona ba saida mak di’ak reflete oinsá ema sira be hale’u ita ne’e forma ita nia consciência, ema hirak be halo di’ak mai ita, hirak be rona ita ho domin, hirak be tulun ita. Ema hirak ne’e tulun imi atu moris di’ak, nune’e mos atu forma imi nia consciência hodi buka ida nebé di’ak iha imi nia dalan loro-loron nian.
Foinsa’e doben sira, Jesus mak belun ida nebé acompanha beibeik ita durante formação ba ita nia consciência. Karik imi hakarak atu hasoru duni Na’i be Moris-Hi’as, rona Nia futar liafuan, katak, Evangelho salvação nian. Hanoin didi’ak imi nia dalan moris nian no buka justiça atu harí mundo ida nebé humano liu tan. Serví hirak be kiak no fo sasin ba buat di’ak hirak nebé ita hakarak atu simu husi ita nia belun sira. Hamutuk ho Jesus Cristo liu husi Eucaristia. Adora Cristo iha Santíssimo Sacramento, moris rohan-laek nia hun. Estuda ba, serviço no hadomi tuir Jesus nia exemplo, Mestre di’ak nebé sempre la’o iha ita nia sorin.
Iha ita nia hakat sira hodi ba buka ida nebé di’ak, ita husu ba Nia: hela ho ami, Na’i (cfr. Lc 24,29). Hela ho ami, basá la ho Ita ami labele halo buat di’ak be ami hakarak. Itaboot hakarak ami nia di’ak, no loloos ne’e Itaboot mak ami nia di’ak. ema be hetan Itaboot hakarak atu ema seluk mos hetan Itaboot, basá Ita futar liafuan mak roman ida be naroman liu fitun sira, nebé haleno kalan sira be nakukun los. Amu Papa Bento XVI dehan beibeik katak ema se mak fiar ne’e sei la mesak. Ho liafuan seluk bele dehan katak, ita hetan Cristo iha Igreja, katak, ita hetan Cristo iha comunhão ho ema hirak be buka Nia ho laran-tomak. Maromak rasik mak halibur ita atu harí comunidade, la’os comunidade narnaran ida, maibé comunidade fiar nain ida be tulun malu. Mundo precisa tebes missionário Evangelho nian, nebé bele sai sasin ba justiça no dame! Mundo precisa tebes futuro feto no mane hirak be bele sai sasin ba esperança! Foinsa’e doben sira, ida ne’e mak knaar ida nebé Na’i Moris-hi’as husik hela mai ita ida-idak!
Santo Agostinho hakerek nune’e: “Ema, nu’udar Itaboot nia criatura, hakarak atu hahí Ita, Na’i. Ita mak cria ami ba Ita, no ami nia fuan sei la hakmatek wainhira la fila ba Itaboot… Ha’u sei buka ita Na’i… no fiar iha Itaboot” (Confissões, I, 1). Ho Santo Agostinho nia liafuan hirak ne’e, no atu hatán ba imi nia pergunta hirak ne’e, ha’u hakarak convida imi ida-idak atu dehan ba Na’i: “Obrigado Jesus, basá Ita bolu ona ha’u. Ha’u nia hakarak mak hakarak hela hanesan Itaboot nia belun sira, atu nune’e, hamutuk ho Ita ha’u mos bele sai belun viagem nian ida ba ema hirak be ha’u hasoru. Haraik kbi’it mai ha’u, Nai, atu ema hirak be hasoru ha’u bele hasoru mos Itaboot, maske liu husi ha’u nia limitação no fraqueza sira”. Wainhira ita harohan ho liafuan hirak ne’e, ita nia diálogo sei di’ak liu tan hodi hateke nafatin ba Jesus crucificado, basá ita nia fuan sei hela metin ho Ninian. Wainhira ita adora Cristo iha Eucaristia, ita nia fuan hela hamutuk ho Ninian. Ikus liu, ha’u reza mos ba imi atu imi metin nafatin iha fiar, ho ksolok no aten-brani! No ita bele dehan hamutuk: “Obrigado Jesus, tan Ita hadomi ami”. Obrigado Jesus, basá Ita hadomi tiha ona amu. Obrigado Jesus, basá Ita bolu ami. Hela ho ami, Na’i.
Texto Original:
Traduz husi: Zeferino Mesquita Almeida
[TETUN] JUBILEU FOINSA’E SIRA NIAN – VIGÍLIA HO SANTO PADRE
DIÁLOGO ENTRE AMU PAPA LEÃO HO FOINSA’E SIRA
[TETUN] AMU PAPA NIA DISCURSO BA NA'ILULIK SIRA (Iha Jubileu Na'ilulik sira nian)
SANTO PADRE NIA DISCURSO BA PARTICIPANTE SIRA IHA ENCONTRO INTERNACIONAL ‘NA’ILULIK HAKSOLOK - «HA’U BOLU IMI BELUN» (JO. 15,15)’, NEBÉ ORGANIZA HUSI DICASTÉRIO BA NA’ILULIK SIRA
[TETUN] SANTO PADRE NIA DISCURSO BA BISPO SIRA - (Iha ocasião Jubileu Bispo sira nian)
SANTO PADRE NIA DISCURSO BA BISPO SIRA
[TETUN] AMU PAPA NIA AUDIÊNCIA HO SEMINARISTA SIRA
AMU PAPA NIA MEDITAÇÃO BA SEMINARISTA SIRA
[TETUN] AUDIÊNCIA JUBILAR – CATEQUESE HUSI AMU PAPA LEÃO XIV
AUDIÊNCIA JUBILAR
Kona ba "Timor oan - Maromak oan"
Nu'udar iniciativa pessoal husi - Zeferino Mesquita Almeida (seminarista diocesano, husi Arquidiocese de Dili; oras ne'e, estuda iha Pontifícia Universidade Gregoriana, Roma) - atu promove lian Tetun liu husi halo tradução ba documento sira, homília sira, mensagem sira nebé mai husi Santo Padre no Magistério Igreja Católica nian. Lian Tetun nebé hakerek iha sítio ne'e sei usa regra ortográfica Tetun Kreda nian, basá sei publica de'it hanoin hirak nebé liga ho fiar sarani nian, nu'udar dalan ida atu tulun sarani sira no ema hotu nebé hakarak conhece no comprende didi'ak mensagem Cristo nian. Sítio ne'e nakloke mos ba sugestão no crítica construtiva sira nebé mai hato'o liu husi leitór sira, tanba ne'e, sente livre ba, atu hato'o itaboot sira nia hanoin di'ak sira.
Add comment
Comments